-कमल मादेन/कुलप्रसाद लिम्बु
सिन्धुलीको कमला खोंचमा विषालु सर्प प्रशस्त पाइन्छ । त्यहाँ सर्पदंशका घटना पनि उत्तिकै छन् । कमला खोंचअन्तर्गत दुधौली, लदाभिर र टाँडी गाविसमा गत वर्ष ९ जनाको मृत्यु सर्पदंशबाट भयो । तिनीहरु सर्पदंश उपचार केन्द्रमा नआई मरेका हुन् । यो वर्ष कति मरे, जानकारी छैन । यस वर्ष लदाभिर-४ निवासी चन्द्रबहादुर तामाङको सर्पदंश उपचार केन्द्र दुधौलीमा मृत्यु भएको छ ।
गत असार २८ गते राति हावाहुरीसहित पानी परेको थियो । चन्द्रबहादुर झुल नटाँगी भुइँमा सुतेका थिए । राति साढे ८ बजेको हुँदो हो, उननलाई करेत सर्पले सुतिरहेको अवस्थामा टोक्यो । आफन्तजनले दूधौली सर्पदंश उपचार केन्द्रमा रातको ११ बजे पुर्याए । तिनका आँखाका ढक्कनले काम गरिरहेका थिएनन् । घाँटी समायो, समायो भन्दै अष्पस्ट बोल्दै थिए । जिउ गल्यो, ….गल्यो पनि भनिरहेका थिए । हुन्डरीका कारण उपचार केन्द्रमा बिजुली बत्ति थिएन । स्वास्थ्यकर्मीले ३२ वटा एन्टी स्नेकभेनम चढाए । सुधारको कुनै संकेत देखिएन ।
चन्द्रबहादुरलाई कालो करेतले टोकेको बताइएको थियो । स्वास्थ्यकर्मी रेवतबहादुर बस्नेतले चन्द्रबहादुरलाई उपचार शुरु गरेको केही छिनपछि नै भेन्टिलेटर सर्पोट भएको अस्पताल धरान वा बिराटनगर लैजान रेफर गरेका थिए । रेवतका अनुसार बिरामीका आफन्त पैसा लिन गए । तर, फर्केर आएनन् । बिरामीेको ५ घण्टा पछि उपचारकै क्रममा दुधौली केन्द्रमै मृत्यु भयो ।
१. सानो कालो करेत (तस्वीरः कुलप्रसाद लिम्बु) २. ठूलो कालो करेत (तस्वीर साभारः एफ. टिलाक)
दुधौलीकै वडा नम्बर ३ अन्तर्गत बस्ने बर्ष २५ की गोमा न्यौपानेलाई असार-४ गतेे कालो करेतले टोकेको बताइएको थियो । कालो नै हो वा होइन, पुष्टि हुन सकेन । पीडितका अनुसार जंगलमा दिउँसो उननको खुट्टामा कालो करेत बेरिएको थियो । तिनलाई दुधौली उपचार केन्द्रमै लगियो । ४०/४५ वटा एन्टी स्नेकभेनम चढाउँदा विषेक भएन ।
स्वास्थ्यकर्मी रेवतले बिरामीलाई बीपी अस्पताल धरान रेफर गरे । एम्बुलेन्समा स्नेक एन्टिभेनम लगाउँदै लगियो । धरान पुग्दा ५२ वटा एन्टि स्नेकभेनम चढाइसकिएको थियो । न्यौपानेलाई धरानमा थप १४ वटा एन्टी स्नेकभेनम लगाइयो । न्यौपाने बाँचिन् । रेवतका अनुसार भेन्टिलेटरको सपोर्टमा जुनसुकै करेतले टोकेको बिरामी बच्ने संभावना सक्छ । तर, स्नेक एन्टिभेनम बढी लगाउनुपर्छ ।
विषालु सर्पले टोकेको बिरामीलाई ८/१० वटा एन्टी स्नेकभेनम चढाउँदा सुधारको लक्षण देखा पर्छ । सिरियस छ भने शुरुमा २ वटा जति एन्टी स्नेकभेनम सोझै नशामा लगाइन्छ । त्यो स्लाइन पानीमा नमिसाई लगाइन्छ । त्यसबाट पीडितलाई अलिकति बिसेक भएन भने त्यो सिरियस केस मानिन्छ । चन्द्रबहादुरको केस सिरियस थियो । एन्टी स्नेकभेनम २ वटा सोझै नशाबाट लगाइएको थियो ।
जर्मनका सर्प बिशेषज्ञ डा. उल्रीच कुचले बिरामीको शरीरमा सर्पको विष छ, छैन चेक गर्ने र्यापिड टेष्टिङ किड २ बर्ष अघि बनाएका छन् । बिरामीको रगत त्यो टेष्टिङ किडमा राख्दा २० मिनटभित्र त्यसले परिणाम दिन्छ । महिलाको मुत्र टेष्ट गरेर गर्भ बसे नबसेको परीक्षण जस्तै त्यसबाट रगतमा विष छ, छैन पत्ता लाग्छ । तर, त्यो टेष्टिङ किड रसेल भाइपर सर्पको विष मात्र परीक्षण गर्न बनेको हो ।
करेतका प्रकारः करेत सर्प विभिन्न रुपरंग र आकारका हुन्छन् । नेपालमा करेतका ६ प्रजाति पाइने तथ्य सूचीकृत छ । तीसबै करेतका प्रजातिहरु झण्डैझण्डै उस्तै हुन्छन् । तीमध्ये पनि २ प्रजाति कालो हुन्छन् । कुच उल्रीच र एस.के. शर्मा (सन् २०११) को लेखमा जनाइए अनुसार एन्टी स्नेकभेनम सानो कालो करेतले टोकेको बिरामीका लागि लाभदायक हुँदैन । ठूलो ठूलो कालो करेत -बुङगारस नाइजर) ले टोके के हुन्छ भन्ने अझै अन्योल नै छ ।
रेवतले विषालु सर्पले टोकेको बिरामी प्रतिबर्ष १२/ १५ जना उपचार गर्छन् । दुधौलीमा सर्पले टोकेको बर्षभरि एक- सवा सय जति बिरामी पुग्छन् । तीमध्ये विषालु सर्पले टोकेको १०/१५ प्रतिशत मात्रै हुन्छन् । विषालु सर्पले टोकेको हो भने विषको लक्षण १०/१५ मिनेटदेखि २४ घण्टाभित्र देखिन्छ । विषको असर देख्नथाले पछि एन्टी स्नेकभेनम दिन शुरु गरिन्छ । जब असर देखा पर्छ, त्यसबेलासम्म विषले शरीरभित्रका अंगहरुमा असर पुर्याइसकेको हुन्छ ।
कमन करेत कमन करेत(बुङगारस सेरुलेस)को रंग गाढा खैरो कालो कालो हुन्छ । शरीरमा सेता चुराजस्ता देखिने धर्साहरु हुन्छन् । त्यो सर्पलाई गाउँघरमा सेतो-कालो चुरे सर्प, गडाइँच र चुरे सर्प भनिन्छ । सामान्यतया त्यो सर्पले टोक्दा पेट दुख्ने, टाउको दुख्ने, शरिर काम्ने हुन्छ । आँखाको ढकनी लोलाउने र अनुहारका अन्य मांशपेशीमा पक्षघात शुरु हुन्छ । त्यो क्रम बढ्दै गई अन्तमा श्वास-प्रश्वास प्रणाली पक्षघात भई बिरामीको मृत्यु १२ देखि २४ घण्टाभित्र हुन्छ ।
३. कलिलो कमन करेत ४. कमन करेत (तस्वीरः कुलप्रसाद लिम्बु)
झापामा कालो करेत : कुच उल्रीच र एस.के. शर्माकै लेख (सन २०११) अनुसार कालो करेतले नेपालमा टोकेको अभिलेख एउटा मात्र छ । करिब १ दशकअघि झापा बेलडागी १ शरणार्थी क्याम्पमा २२ बर्षीया एक शरणार्थी महिलालाई कालो करेतले टोकेको थियो । लेखमा उल्लेख भएअनुसार साँझ ८.२० मा कपाल कोरेर सिरानी मुनि काइँयो राख्न लाग्दा उनलाई चोर औंलामा करेतले टोक्योे । सर्प सिरानीमुनि थियो । तिनले औंला चुसिन् र औंला बाँधियो । तत्काल लगियो स्वास्थ्य उपचौकी, त्यो ५ मिनटको दुरीमा थियो ।
बिरामीले औंलामा आगोले भतभती पोलेको जस्तो बताइन । त्यसैगरी भोक लाग्यो, तिर्खा लाग्यो भनेर बर्बराइन् । तिनले धेरैपल्ट पानी पानी भनेर चिच्याइन् । स्वास्थ्य चौकीबाट ३० मिनटमै सर्पदंश केन्द्र थियो । उनलाई त्यहाँ लगियो ।
उनले अझ सारा शरीर भत्भती पोलिरहेको बताइन् । २ घण्टाभित्र ४/५ चोटि बान्ता गरिन् । आँखाको ढक्कन लत्रियो । त्यसपछि बिरामीलाई बिहान २ बजे एन्टी स्नेकभेनम दिन शुरु गरियो । ८ घण्टासम्म लगातार एन्टी स्नेकभेनम दिइयो । अवस्था झन नाजुक भयो । कोशी अञ्चल अस्पतालतर्फ लगियो । बिरामीको बाटैमा मृत्यु भयो ।
घटनास्थलमा मृतकका परिवारले सिरानीमुनी लुकेको सर्प मारे । सर्पदंश उपचार केन्द्रले सर्प परीक्षणका लागि सुरक्षित राख्यो । विज्ञले परीक्षणबाट त्यो सानो कालो करेत भएको पहिचान गरे ।
गाउँघरमा कालो करेतलाई अक्सर कालो धामन भनिन्छ । कालो धामनले हत्तपत्त टोक्दैन । टोक्यो भने मान्छे बाँच्दैन भन्ने भनाइ छ । वास्तममै कालो करेतले टोक्दा बिरामी बच्ने सम्भावना कम हुन्छ । गोमनले टोकेकोमा बढीमा १५,२० वटा एन्टी स्नेकभेनम प्रयोग हुन्छ । करेतको केसमा ५० वटा जति एन्टी स्नेकभेनम चढाउने गरिन्छ । कालो करेत भए त्यस्को सीमै हुँदैन ।
हिमाली करेतः पहाडी भूभागमा पाइने हिमाली करेत (बुङगारस बुङगारोईड्स) पनि उत्तिकै खतरनाक मानिन्छ । त्यो सर्पको शरीर र पुच्छर टकलदार कालो, खैरो-कालो वा फुस्रो रङको हुन्छ । शरीरभरि सेतो वा पहेंलो रङको साघुँरा घेरा अर्थात चुराहरु हुन्छन् । वयस्क सर्पमा ती घेराहरु अस्पष्ट हुन्छन् । त्यो सर्प दिनमा सक्रिय हुन्छ । त्यो सर्पको रुप रंग कमन करेतसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ । तर अत्यन्त बिरलै पाइन्छ । त्यो सर्पले टोके बिरामीको चाँडै मृत्यु हुन सक्छ ।
५. हिमाली करेत सर्प (तस्वीर साभारः ए. मन्डे्रकर) ६. रिसाहा करेत सर्प (तस्वीर साभारः पि. प्रधान )
रिसाहा करेत : नेपालको दक्षिण पूर्वी तराईमा कमन करेत रुप, रंग र विषको लक्षण भएको अर्को एक करेत प्रजातिले प्रशस्त टोक्ने गरेको छ । त्यो करेत र कमन करेतवीच फरक छुट्याउन विज्ञलाई पनि हम्मेहम्मे पर्छ । फरक शरीरको मध्यभागमा १७ कत्लाका लहरहरु हुन्छ । बिरलैमा १९ कत्लाका लहरहरु हुन्छन् । कमन करेतको शरीरको मध्यभागमा मात्र १५ वटा कत्लाका लहरहरु हुन्छन् । कमन करेतमा चुराको आकार केही ठूलो हुन्छ । स्थानीय बासिन्दाले त्यो करेतलाई गडाइँच (बङगारस वाली) भनेर चिन्छन् । त्यो पनि रातमा सक्रिय हुन्छ । कमन करेतभन्दा बढी आक्रामक हुन्छ ।
गनग्वारी : नेपालमा पाइने छैटौं करेत प्रजाति ब्यान्डेड करेत (बुङगारस फस्यीटस) हो । तराईमा उक्त करेतलाई गनग्वारी भनेर चिनिन्छ । त्यो पनि रातमा सक्रिय हुन्छ । त्यसले अक्सर सर्प नै खान्छ । मानिसले त्यसलाई किल्चे मात्र टोक्छ । अन्यथा टोक्दैन । वयस्क गनग्वारीको शरीर कालो र त्यसमा पहेंलो बेल्टहरु हन्छन् । कलिलो उमेरमा भने यो सेतो वा नौनी रंगको हुन्छ । त्यसको बिष कमन करेतजस्तै हुन्छ ।
करेतजस्तै अर्को सर्प : गाउँघरमा अक्सर झुक्किर अर्को एक सर्पलाई करेत भन्ने गरिन्छ । त्यो सर्प झलक्क हेर्दा कमन करेत जस्तै हुन्छ । त्यो सर्प पनि रातमा सक्रिय हुन्छ । त्यो सर्पलाई कमन उल्फ स्नेक भनिन्छ । त्यो सर्पमा विष हुँदैन ।
स्वास्थ्यकर्मी र भेन्टिलेटरः अस्पताल र सर्पदंश उपचार केन्द्रहरुमा तालिमप्राप्त चिकित्सक अभाव छ । चिकित्सकहरु कुन सर्पले टोकेको हो छुट्यान सक्ने बिरलै छन् । अस्पताल बाहेक सर्पदंश उपचार केन्द्रमा पनि उपचार हुन्छ । तर, संख्या न्युन छ । सर्पदंश उपचार केन्द्र संख्या बढाउनुआवश्यक छ । सर्पदंश केन्द्रमा दक्ष जनशक्तिको कमी छ ।
७. गनग्वारी सर्प ८. कमन उल्फ स्नेक (तस्वीरः डब्लु. वुष्टर)
No comments :
Post a Comment